Sadreddin Konevî: Mevlânâ’nın Çağdaşı Olarak Konya’da Tasavvuf Felsefesinin İnşası

Giriş: Bir İnşa Hikâyesinin Başlangıcı

13. yüzyıl Anadolu’su, siyasi çalkantıların, göçlerin ve kültürlerin kesişiminin yaşandığı, aynı zamanda manevi bir dirilişe tanıklık eden benzersiz bir dönemdir. Özellikle Konya, bu dirilişin başkenti konumundadır. Moğol istilalarından kaçan alim, mutasavvıf ve düşünürlerin sığınağı olan bu kadim şehir, adeta bir “irfan ocağı”na dönüşmüştür. İşte bu tarihsel ve kültürel arka plan içinde, iki büyük ruh, Sadreddin Konevî ve Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî, aynı şehirde, aynı asırda nefes alıp vermiş ve birbirini tamamlayan iki farklı tasavvufi çizginin inşasına öncülük etmişlerdir.

Bu makalenin amacı, genellikle Mevlânâ’nın gölgesinde kalmış olan Sadreddin Konevî’yi, onun Konya’da kurduğu derinlikli ve sistematik tasavvuf felsefesini merkeze alarak yeniden okumaktır. Konevî, sadece bir mürit veya aktarıcı değil, aksine, üvey babası ve hocası Muhyiddin İbn Arabî‘nin “Şeyhü’l-Ekber” olarak temellendirdiği Vahdet-i Vücûd (Varlığın Birliği) düşüncesini, rasyonel bir sistem haline getiren, şerh eden ve Anadolu coğrafyasına nakşeden bir “kurucu babadır”. Onun, komşusu ve dostu Mevlânâ ile olan ilişkisi ise, aynı hakikati farklı dillerle (akıl ve kalp, felsefe ve aşk) ifade etmenin canlı bir örneğidir.

Bu çalışmada, Konevî’nin hayatı, eserleri ve fikirleri üzerinden, 13. yüzyıl Konya’sında nasıl bir felsefi-tasavvufi inşanın gerçekleştiği analiz edilecek; bu inşanın Mevlânâ’nın mesajıyla kesişen ve ayrılan yönleri ortaya konacak ve her iki düşünürün de İslam düşüncesi ve Anadolu Müslümanlığının teşekkülündeki rolleri incelenecektir.

I. Zemin ve Zaman: 13. Yüzyıl Konya’sında Fikrî ve Manevi İklim

Konya, 13. yüzyılda Anadolu Selçuklu Devleti’nin başkenti olarak siyasi, ekonomik ve kültürel bir zirveyi temsil ediyordu. Ancak bu zirve, Moğol tehdidi altında, kırılgan ve aynı zamanda dinamik bir yapıya sahipti.

• Siyasi ve Kültürel Bağlam: Anadolu, Moğol istilaları nedeniyle Orta Doğu’nun dört bir yanından gelen entelektüel ve manevi şahsiyetler için bir çekim merkezi haline gelmişti. Bu göç, Konya’yı bir “entelektüel sığınak”a dönüştürdü. Farklı gelenekler, diller ve düşünce ekolleri burada bir araya gelerek verimli bir etkileşim ortamı oluşturdu.
• Manevi Atmosfer: Şehir, tarikatlar, zaviyeler ve medreselerle bezenmişti. Ahmed Yesevî dervişlerinden Endülüslü mutasavvıflara kadar geniş bir yelpaze, Anadolu’nun İslamlaşma ve tasavvufi mayalanma sürecine doğrudan katkıda bulunuyordu. Bu ortam, derin metafizik meselelerin tartışıldığı, şiirin, semanın ve felsefi disiplinin iç içe geçtiği bir “manevi laboratuvar” işlevi görüyordu.

İşte bu zengin ve karmaşık zemin, hem Sadreddin Konevî’nin sistematik felsefesinin hem de Mevlânâ’nın coşkulu şiirinin filizlenebileceği en uygun toprağı hazırlamıştı.

II. Bir Müderris ve Mütefekkir Olarak Sadreddin Konevî’nin Hayat Yolculuğu

Sadreddin Konevî (1210-1274), hayatı boyunca iki büyük mirası omuzlayan bir şahsiyettir: Bir yanda annesi vasıtasıyla Mevlânâ ile kurduğu akrabalık bağı ve komşuluk ilişkisi, diğer yanda ise üvey babası ve en temel hocası olan İbn Arabî’den devraldığı fikri miras.

• Erken Dönem ve İbn Arabî Etkisi: Konevî, genç yaşta, annesinin İbn Arabî ile evlenmesiyle birlikte, dönemin en büyük tasavvuf düşünürünün doğrudan terbiye ve tedrisatı altına girmiştir. İbn Arabî, onu sadece tasavvufi konularda değil, aynı zamanda fıkıh, hadis, tefsir ve dil ilimlerinde de yetiştirmiş, kendisine “oğlum” diye hitap etmiştir. Bu ilişki, Konevî’ye İbn Arabî’nin devasa ve çoğu zaman anlaşılması güç olan fikirlerini özümseyip sistemleştirme sorumluluğu yüklemiştir.
• Konya’ya Yerleşme ve Müderrisliği: İbn Arabî’nin vefatından sonra Konya’ya yerleşen Konevî, burada bir müderris (profesör) olarak dersler vermeye başlamıştır. Onun ders halkası, sadece tasavvufa ilgi duyan dervişlerin değil, aynı zamanda medrese kökenli alimlerin ve fakihlerin de katıldığı, seçkin bir entelektüel çevreydi. Bu durum, Konevî’nin fikirlerinin “sokakta kalan” bir mistisizm olmadığını, aksine rasyonel zeminde tartışılan ve savunulan bir “ilim” olduğunu göstermektedir.
• Mevlânâ ile İlişkisi: Konevî ile Mevlânâ arasında derin bir manevi dostluk ve karşılıklı saygı ilişkisi vardı. Rivayetlere göre aralarında geçen felsefi ve kelami tartışmalar, her iki tarafın da ufkunu genişletmiştir. Mevlânâ’nın vefatında cenaze namazını Sadreddin Konevî’nin kıldırdığı kaydedilir ki, bu, aralarındaki bağın gücünü gösteren son derece manidar bir tarihsel detaydır.

III. İnşanın Temel Taşları: Konevî’nin Tasavvuf Felsefesinin Ana Hatları

Konevî’nin asıl büyük katkısı, İbn Arabî’nin geniş, dağınık ve çoğu zaman poetik bir dille ifade edilmiş fikirlerini, mantıksal bir düzene koyarak, tutarlı ve anlaşılır bir sistem haline getirmesidir. Onun eserleri, adeta İbn Arabî okulunun “ders kitapları” niteliğindedir.

A. Varlık Metafiziği: Vahdet-i Vücûd’un Sistemleştirilmesi

Konevî’nin felsefesinin merkezinde Vahdet-i Vücûd doktrini yer alır. Ancak o, bu doktrini kendine has terminolojisiyle işler.

• Mutlak Varlık (Vücûd-ı Mutlak) ve Mümkün Varlık: Konevî’ye göre, gerçek ve hakiki varlık (Vücûd-ı Hak), yalnızca Allah’tır. O, Zâtı gereği varlığı zorunlu olan (Vâcibü’l-Vücûd) Mutlak Varlık’tır. O’nun dışındaki her şey, yani âlem ve içindeki her varlık (mümkinât), Mutlak Varlık’ın tecelli ve zuhurundan ibarettir. Bu varlıkların kendi başlarına hakiki bir varlıkları yoktur; gölge varlıklardır.
• Tecelli (Zuhur) ve Ayn’lar: Âlemde gördüğümüz çokluk (kesret), Mutlak Varlık’ın farklı isim ve sıfatlarıyla, farklı mertebelerde tecelli etmesinden kaynaklanır. Her bir varlık (insan, hayvan, bitki, taş), Hak Teâlâ’nın bir isminin ya da bir sıfatının somutlaşmış halidir (aynu’l-Hak). Bu, panteizm (kamutanrıcılık) değil, panenteizm (tümtanrıcılık) olarak anlaşılmalıdır: Allah âlemin içindedir, ancak âlem Allah’ın içinde değildir; Allah âlemle sınırlı değildir, ama âlem O’nunla kuşatılmıştır.
• İnsan-ı Kâmil (Yetkin İnsan) Doktrini: Konevî için insan, bu tecelli sürecinin en mükemmel ve en kapsamlı meyvesidir. İnsan, “küçük âlem” (âlem-i sağir) olarak, büyük âlemdeki (âlem-i kebir) bütün hakikatleri ve ilahi isimleri kendinde toplar. İnsan-ı Kâmil ise, bu potansiyeli tam anlamıyla gerçekleştirmiş, Hak ile Halk (Yaratıcı ile yaratılmışlar) arasında bir “berzah” (köprü) olabilmiş kimsedir. O, Allah’ın yeryüzündeki halifesidir. Bu doktrin, Mevlânâ’nın “Hamûş”unda (suskun) ve Mesnevî’sindeki olgun insan tipiyle derin bir paralellik taşır.

B. Marifet (Bilgi) ve Vücûd (Varlık) İlişkisi

Konevî’ye göre, gerçek bilgi (marifet), varlığın (vücûd) bilgisidir. Nesnelerin dış görünüşlerini bilmek, hakiki bilgi değildir. Hakiki bilgi, her varlığın ardındaki ilahi hakikati, onun hangi ismin tecellisi olduğunu idrak etmektir. Bu nedenle, varlık mertebelerini bilmeyen, hakikati bilemez. Bu epistemolojik yaklaşım, onun metafiziğinin ayrılmaz bir parçasıdır.

C. Temel Eserleri ve İnşanın Metinleri

Konevî’nin fikri sistemi, başlıca şu eserlerde somutlaşmıştır:

• Miftâhu’l-Gayb (Gaybın Anahtarı): Onun en önemli ve sistematik eseridir. Varlık, bilgi, insan ve Allah-âlem ilişkisini mantıki bir düzlemde ele alır. Adeta İbn Arabî’nin Fusûsu’l-Hikem‘ine giriş niteliğindedir.
• en-Nusûs (Metinler): Varlık mertebeleri ve tecelli konularını öz bir şekilde açıklayan metinler toplamıdır.
• Şerhu’l-Esmâi’l-Hüsnâ (Esma-i Hüsna Şerhi): İlahi isimler tefsiridir. Konevî’nin sisteminde her bir ismin hangi varlık mertebesine ve tecelliye tekabül ettiğini detaylandırır.
• el-Fükûk: İbn Arabî’nin Fusûs‘undaki anlaşılması zor noktaları açıklayan bir şerhtir.

Bu eserler, Konevî’nin Konya’da kurduğu felsefi tasavvuf ekolünün temel referans kaynakları olmuştur.

IV. Aynı Zirvenin İki Farklı Yüzü: Konevî ve Mevlânâ Karşılaştırması

Konevî ve Mevlânâ, aynı manevi iklimi paylaşsalar da, hakikati ifade etme tarzları, üslupları ve vurguları bakımından birbirinden ayrılırlar. Bu ayrım bir çatışma değil, bir tamamlayıcılık ilişkisidir.

Özellik	Sadreddin Konevî	Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî
Tarz	Felsefi-Teoretik	Şiirsel-Pratik ve Duygusal
Dil	Teknik, Soyut, Akademik	Sembolik, Hikâyeci, Coşkulu
Anahtar Kavramlar	Vücûd, Tecelli, A’yân-ı Sâbite, Berzah	Aşk, Ayrılık, Hamdım-Piştim-Yandım, Semâ
Yöntem	Akıl yürütme, Tasnif, Tanımlama, Şerh	Hikaye, Metafor, Sema, Müzik
Hedef Kitle	Medrese çevreleri, Derinleşmek isteyen talebeler	Her seviyeden insan, Tüm insanlık
Varlığa Bakış	Varlığın birliğini aklî ve nazarî olarak izah	Varlığın birliğini aşk ve cezbe ile hissediş

• Fîhi Mâ Fîh ve Mecâlis-i Seb’a’daki Kesişimler: Mevlânâ’nın sohbetlerinin toplandığı Fîhi Mâ Fîh ve Mecâlis-i Seb’a incelendiğinde, onun da vahdet, tecelli, insan-ı kâmil gibi konulardan bahsettiği görülür. Ancak bu bahisler, Konevî’nin sistematik ve kavramsal dilinden ziyade, günlük hayattan örnekler, hikayeler ve mecazlarla anlatılır. Örneğin, “Hamdım, piştim, yandım” süreci, Konevî’nin “varlık mertebelerinden geçiş” ile açıkladığı sürecin bir aşk ve cezbe diliyle ifadesidir.
• Komşu İki Hakikat: Sonuç olarak, Konevî ve Mevlânâ, Konya’da yan yana duran iki büyük çınar gibidir. Biri, hakikatin köklerini metafizik zeminde sağlamlaştırırken (Konevî), diğeri onun dallarını aşk, hoşgörü ve insanlık semasına uzatıyordu (Mevlânâ). Biri “anlama”nın, diğeri “hissetme”nin temsilcisiydi. Bu iki dil, birbirine rakip değil, İslam’ın bütüncül ruhunun iki farklı tezahürüydü.

V. Etki ve Miras: Konevî Ekolünün Anadolu ve Ötesine Yayılışı

Sadreddin Konevî’nin Konya’da inşa ettiği felsefi tasavvuf geleneği, kısa sürede sınırları aşan derin bir etki yaratmıştır.

• Anadolu’da ve Osmanlı Dünyasında: Konevî’nin talebeleri ve onun eserlerini okuyan müteakip düşünürler, bu geleneği Anadolu’da ve Osmanlı coğrafyasında yaşattılar. Molla Fenârî (1350-1431), Konevî’nin Miftâhu’l-Gayb‘ına yazdığı devasa şerhle, bu mirası Osmanlı ilim geleneğinin merkezine yerleştirmiştir. Abdurrahmân-ı Câmî (1414-1492) de İran coğrafyasında Konevî’nin takipçisi olmuştur.
• İran ve Hindistan’da: Konevî’nin eserleri, Farsça konuşulan coğrafyada da büyük ilgi gördü. Özellikle İbn Arabî-Konevî ekolü, İran’ın sonraki dönem irfani düşüncesinin temel taşlarından birini oluşturdu.
• Günümüzdeki Önemi: 20. yüzyılda, Fransız İslam felsefecisi Henry Corbin, Konevî’yi Batı dünyasına tanıtan en önemli isim oldu. Corbin, onun “İslami metafiziğin en büyük ustalarından biri” olduğunu vurgulamıştır. Türkiye’de ise merhum Prof. Dr. Ekrem Demirli, Konevî’nin ve İbn Arabî’nin neredeyse tüm eserlerini Türkçeye kazandırarak, bu mirasın yeniden canlanmasında çığır açıcı bir rol oynamıştır.

Sonuç: Konya’da Kurulan Felsefî Temel

13. yüzyıl Konya’sı, sadece Mevlânâ’nın sema eden dervişlerinin değil, aynı zamanda Sadreddin Konevî’nin medresesinde derin metafizik meseleleri tartışan alimlerin de şehriydi. Mevlânâ’nın evrensel mesajı, bir nehrin coşkun akışıysa, Konevî’nin çalışmaları, o nehrin aktığı yatağı kazan, onu derinleştiren ve yön veren bir işleve sahipti.

Konevî, İbn Arabî’nin “fetihten” sonra gelen “inşacı”ydı. O, Vahdet-i Vücûd düşüncesini, rasyonel ve tutarlı bir sistem haline getirerek, sonraki yedi asır boyunca İslam düşüncesini besleyecek sağlam bir felsefi zemin inşa etti. Onun Mevlânâ ile olan diyaloğu ve dostluğu ise, İslam medeniyetinin en güçlü yanlarından birini gösterir: Aklın ve kalbin, felsefenin ve aşkın, nazariyenin ve pratiğin bir arada var olabilmesi ve birbirini besleyebilmesi.

Bu nedenle, Anadolu Tasavvuf geleneğini anlamak isteyen herkes, Mevlânâ’nın “gel, gel” çağrısını duyduğu kadar, Sadreddin Konevî’nin sessiz ve derin felsefi dünyasına da kulak vermelidir. Çünkü Konya’da inşa edilen, sadece bir “aşk ocağı” değil, aynı zamanda bir “hikmet kalesi”ydi.

---

Kaynakça ve Okuma Önerileri

Birincil Kaynaklar (Konevî’nin Türkçeye Çevrilmiş Eserleri):

• Demirli, Ekrem (çev. ve şerh). (2017). Sadreddin Konevî’de Tasavvuf, Felsefe ve Din. İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Demirli, Ekrem (çev.). (2015). Sadreddin Konevî – Miftâhu’l-Gayb. İstanbul: Litera Yayıncılık. (Temel eser)
• Demirli, Ekrem (çev.). (2012). Sadreddin Konevî – en-Nusûs. İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Demirli, Ekrem (çev.). (2019). İbn Arabî – Fusûsu’l-Hikem. İstanbul: Litera Yayıncılık. (Konevî’nin şerh geleneğine kaynaklık eden eser)

İkincil Kaynaklar (Araştırma Eserleri):

• Chittick, William C. (2004). The Sufi Path of Knowledge: Ibn al-‘Arabi’s Metaphysics of Imagination. New York: State University of New York Press.
• Demirli, Ekrem. (2019). İslam Metafiziğinde Tanrı ve İnsan. İstanbul: Albaraka Yayınları.
• Kara, Mustafa. (2015). Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Dergah Yayınları. (13. yüzyıl Anadolusu’na dair genel bağlam için)
• Kılıç, Mahmut Erol. (2014). Sufi ve Şiir: Osmanlı Tasavvuf Şiirine Metafizik Bir Bakış. İstanbul: Sufi Kitap.
• Öngören, Reşat. (2013). Osmanlılar’da Tasavvuf. İstanbul: İz Yayıncılık.

Mevlânâ Çalışmaları İçin:

• Can, Şefik. (2006). Mesnevî Hikayeleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Schimmel, Annemarie. (2003). Ben Rüzgârım Sen Ateş: Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin Hayatı ve Eserleri. (Çev. Senail Özkan). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Gölpınarlı, Abdülbaki (çev.). (2006). Mevlânâ – Fîhi Mâ Fîh. İstanbul: İnkılap Kitabevi.