Anadolu’nun Kayıp Dilleri: Hititçe

Anadolu’nun kadim toprakları, tarih boyunca sayısız medeniyete ev sahipliği yapmış, her biri kendi dil ve kültür mirasını bu bereketli coğrafyaya işlemiştir. Bu mirasın belki de en değerli parçalarından biri, yalnızca Anadolu’nun değil, tüm Hint-Avrupa dil ailesinin tarihte belgelenmiş en eski üyesi olan Hititçedir. MÖ 2. binyılda Hitit İmparatorluğu’nun resmi yazışma dili olarak kullanılan Hititçe, imparatorluğun çöküşünün ardından unutulmuş, ta ki 20. yüzyılın başında çivi yazısıyla yazılmış binlerce tabletin deşifre edilmesine kadar sessizliğe gömülmüştür.

Yazının Anadolu’ya Gelişi ve Hititçenin Doğuşu

Hititçenin öyküsü, yazının Anadolu’ya girişiyle başlar. Arkeolojik bulgular, yazılı sistemlerin Anadolu’ya MÖ 2. binyılın başlarında, Asurlu tüccarlar aracılığıyla girdiğini gösteriyor. Asur Ticaret Kolonileri Çağı (MÖ 1950-1750) olarak adlandırılan bu dönemde, Kültepe (Kaniş) gibi merkezlerde Asurlu tüccarların ticari kayıtları tuttuğu binlerce çivi yazılı tablet bulunmuştur.

Hititler, MÖ 17. yüzyılda Hattuşa (Bugünkü Çorum, Boğazkale) merkezli güçlü bir imparatorluk kurdular. Hititçe, kendilerine özgü bir yazı sistemi olan Anadolu hiyeroglifleri ile de yazılmış olsa da, resmi diplomatik yazışmalar ve saray arşivleri için büyük ölçüde Asur çivi yazısının uyarlandığı bir sistem kullanılıyordu. Hititler çivi yazısını yalnızca bir araç olarak benimsemekle kalmadı, aynı zamanda kendi dillerinin seslerini ve gramer yapısını ifade edecek şekilde dönüştürdüler.

Hititçenin Dilsel Kimliği: Hint-Avrupa Ailesinin Kayıp Halkası

Hititçe, Hint-Avrupa Dil Ailesi içinde Anadolu dilleri olarak adlandırılan özel bir gruba ait. Dilbilimciler, bu grubun Hint-Avrupa dillerinin en erken ayrılan ve dolayısıyla en arkaik özellikler taşıyan kolu olduğunu belirtiyor.

Anadolu Dilleri Ailesi:

• Hititçe (Neşaca): Hitit İmparatorluğu’nun resmi dili. Kendilerini “Neşalılar” olarak adlandırmalarından dolayı dillerine “Neşaca” veya “Neşumnili” diyorlardı.
• Luvice: Hititçe ile yakın akraba olan Luvice, imparatorluk döneminde özellikle güney ve batı Anadolu’da yaygın olarak konuşuluyordu.
• Palaca: Hititçe ve Luvice’nin üçüncü akrabası olan Palaca, daha çok kuzeybatı Anadolu’da konuşulmuştur.

Hititçenin bu dil ailesi içindeki konumu, onun neden bu kadar önemli olduğunu açıklar. Hititçe, diğer klasik Hint-Avrupa dillerinde (Latince, Yunanca, Sanskritçe) kaybolmuş olan birçok arkaik özelliği korumuştur. Örneğin, Hint-Avrupa dil ailesinin ana alt gruplarından biri olan “Kentum” grubuna dahildir ve bu grup içinde İngilizce, Almanca, Fransızca, İtalyanca gibi dillerin kökenini oluşturur.

Çözülmenin Destansı Öyküsü: Hrozny’nin Dehası

Hititçenin yeniden keşfinin öyküsü, bir dedektiflik hikayesi kadar sürükleyicidir. 20. yüzyılın başlarında, Boğazköy’deki (Hattuşa) kazılarda, Hugo Winckler liderliğindeki Alman arkeolog ekibi, Akad çivi yazısıyla yazılmış olmasına rağmen bilinmeyen bir dilde yazılmış binlerce tablet buldu.

Bu tabletlerin deşifresi, Çek bilim insanı Bedřich Hrozný‘ye nasip oldu. Hrozný, 1915 yılında tabletler üzerinde çalışmaya başladı. Tablette geçen bir cümleyi incelerken devrimsel bir çıkarım yaptı. İncelediği cümle “Nu NINDA-an ezzateni watar-ma ekuteni” idi. Hrozný, “NINDA” işaretinin Akadcada “ekmek” anlamına geldiğini biliyordu. “Ezzateni” fiilini ise, diğer Hint-Avrupa dillerindeki “yemek” anlamına gelen kelimelerle (Latince edere, Almanca essen, İngilizce eat) karşılaştırarak “yiyorsunuz” olarak yorumladı. Aynı şekilde, “watar” kelimesini “su”, “ekuteni” fiilini ise “içiyorsunuz” olarak çevirdi. Böylece cümleyi “Şimdi ekmek yiyecek ve su içeceksiniz.” olarak çevirdi.

Bu çıkarım, dilin bir Hint-Avrupa dili olduğuna dair çok güçlü bir kanıt oluşturdu. Hrozný, 1917’de yayınladığı “Die Sprache der Hethiter” (Hititlerin Dili) adlı çalışmasıyla Hititçenin gramer yapısının ilk bilimsel taslağını ortaya koydu ve böylece Hititoloji bilim dalının temellerini attı.

Hititçenin Yapısal Özellikleri ve Söz Varlığı

Hititçenin dilbilgisel yapısı, diğer erken dönem Hint-Avrupa dillerine kıyasla nispeten sadedir. Dilbilgisel cinsiyet (eril, dişil, nötr) ayrımı tam olarak gelişmemiştir; canlı ve cansız ayrımı daha belirgindir. Fiil çekimleri ise kişi, sayı, zaman ve kip bakımından zengin bir çeşitlilik gösterir.

Hititçedeki bazı temel kelimeler, Hint-Avrupa köklerini açıkça yansıtır:

Türkçe	Hititçe	Karşılaştırmalı Örnekler
Su	watar	İngilizce: water, Almanca: Wasser
Yemek	ezza-	Latince: edere, İngilizce: eat
İçmek	eku-	Latince: aqua (su)
Anne	anna-
Baba	atta-

Hititçenin bir diğer ilginç yönü de, Hattice gibi Hint-Avrupa kökenli olmayan yerel Anadolu dillerinden önemli ölçüde sözcük aldığı gibi, Sümerce ve Akadca gibi Mezopotamya dillerinden de birçok kelimeyi, özellikle din, hukuk ve bilim alanlarında, ödünç almış olmasıdır. Bu durum, Hitit kültürünün ne kadar sentezci ve çok kültürlü olduğunun da bir göstergesidir.

Modern Çağda Hititçe: Yapay Zeka ve Dijital Canlandırma

Hititçe, doğrudan bir soy bırakmadan ölü bir dil olmuş olsa da, arkasında bıraktığı miras şaşırtıcı derecede canlıdır. Günümüzde, yaklaşık 60 Hititçe kelimenin Türkçede hala kullanıldığı veya benzer formlara sahip olduğu tespit edilmiştir.

Daha da önemlisi, Hititçe sadece bir geçmiş olarak kalmamakta, teknoloji sayesinde yeniden hayat bulmaktadır. Son yıllarda, yapay zeka sistemleri, Antik Hititçe gibi unutulmuş dilleri deşifre ederek yeniden canlandırmayı başarmıştır. Bu teknoloji, kil tabletler ve papirüsler üzerindeki yazıtları analiz ederek, bu dillerin fonetik yapısını ve gramer kurallarını yeniden inşa etmekte ve hatta nasıl telaffuz edildiklerine dair modeller oluşturabilmektedir. Bu gelişme, kayıp dilleri anlama ve kültürel mirası koruma çabalarında bir devrim niteliği taşımaktadır.

Sonuç: Kayıp Bir Dilden Evrensel Bir Mirasa

Hititçe, yalnızca tarihçiler ve dilbilimciler için değil, insanlık tarihine ilgi duyan herkes için büyük bir hazinedir. Bu dil, bize yalnızca kadim bir uygarlığın yasalarını, antlaşmalarını ve destanlarını değil, aynı zamanda gündelik kaygılarını, dualarını ve umutlarını da aktarabilmiştir.

Hititçenin yeniden keşfi ve çözülmesi, insanlığın ortak hafızasına yapılmış en önemli katkılardan biridir. Bu süreç, kaybolduğu sanılan bir uygarlığın, aslında küllerinden yeniden doğabileceğini göstermiştir. Bugün, yapay zeka gibi modern teknolojilerin yardımıyla bu kadim dilin telaffuzunu bile duyabilme imkanına sahip olmamız, geçmişle aramızdaki mesafeyi hissedilir biçimde kısaltmaktadır.

---

Kaynakça ve İleri Okumalar

• Bryce, T. (2005). The Kingdom of the Hittites. Oxford: Oxford University Press.
• Hoffner, H. A. & Melchert, H. C. (2008). A Grammar of the Hittite Language. Winona Lake: Eisenbrauns.
• Hrozný, B. (1917). Die Sprache der Hethiter: ihr Bau und ihre Zugehörigkeit zum indogermanischen Sprachstamm. Leipzig: J.C. Hinrichs.
• Melchert, H. C. (1994). Anatolian Historical Phonology. Amsterdam: Rodopi.
• Ünal, A. (2007). Hititçe-Türkçe, Türkçe-Hititçe Büyük Sözlük. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Akurgal, E. (1995). Hattusha ve Hittiler’in Kutsal Kenti. Ankara: TÜBİTAK.
• Alparslan, M. (2015). Hititler: Bir Anadolu İmparatorluğu. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Hattuşa Dijital Arşivi
• Anadolu Medeniyetleri Müzesi – Google Arts & Culture
• Koç Üniversitesi Kütüphanesi (TEBE Koleksiyonu)