Osmanlı İmparatorluğu denilince akla gelen ihtişam ve adalet imgeleri, “kölelik” kavramıyla yan yana geldiğinde bir çelişki gibi görünebilir. Ancak kölelik, Osmanlı toplumunun ve ekonomisinin yüzyıllar boyunca ayrılmaz bir parçasıydı. Bu makale, Osmanlı’daki kölelik sistemini, onu Batı’daki benzerlerinden ayıran hukuki ve sosyal çerçevesiyle ele alacak; kölelerin gündelik yaşamlarından, azat olma yollarına, kölelikten iktidara yükselen ünlü isimlerin hikayelerine ve nihayetinde kurumun nasıl sona erdiğine kadar uzanan kapsamlı bir bakış sunacaktır.

Köleliğin Kaynakları: Osmanlı Coğrafyasına Yayılan İnsan Meta

Osmanlı toplumunda kölelik, ırk veya etnisite temelinden ziyade, dini bir temele dayanıyordu. İslam hukukuna göre, Müslüman bir kişi köle olamazdı. Bu nedenle kölelerin büyük çoğunluğu, İmparatorluğun sınırlarının genişlemesiyle ele geçirilen gayrimüslim topraklardan geliyordu.

• Savaş Esirleri: En büyük köle kaynağı, yapılan savaşlardı. Özellikle 15. ve 16. yüzyıllardaki fetihler sırasında ele geçirilen esirler, “pencik” adı verilen bir vergiye tabi tutulurdu.
• Ticaret: İkinci büyük kaynak, organize köle ticaretiydi. Kırım Hanlığı aracılığıyla Doğu Avrupa’dan (özellikle Leh, Ukraynalı, Çerkez ve Gürcü) getirilen köleler, İstanbul’daki esir pazarında satılırdı.
• Korsanlık ve Akınlar: Akdeniz’de faaliyet gösteren korsanlar, ele geçirdikleri gemilerdeki yolcu ve mürettebatı köleleştirir ve pazarlarda satarlardı.
• Doğum (Ümmü’l-Veled): Bir köle kadın, efendisinden çocuk doğurduğunda, “ümmü’l-veled” statüsü kazanırdı. Bu statü, efendisinin ölümünden sonra azat edilmesini garanti altına alırdı.

İnsan Meta’nın Ekonomisi: Esir Pazarı ve Köle Fiyatları

İstanbul’daki “Esir Pazarı” veya diğer büyük şehirlerdeki benzer pazarlar, köle ticaretinin kalbiydi. Bir kölenin fiyatını belirleyen birçok faktör vardı:

• Cinsiyet ve Yaş: Genç yetişkinler en değerli olanlardı.
• Sağlık ve Fiziksel Görünüm: Güçlü, sağlıklı ve güzel olan köleler daha pahalıydı.
• Eğitim ve Beceriler: Müzisyenlik, nakış, okuryazarlık gibi özel becerileri olanların değeri katlanırdı.
• Etnik Köken: Dönemin toplumsal algılarına göre fiyatlar değişirdi.

Zincirin Halkaları: Kölelerin Sınıflandırılması ve Çalışma Alanları

Osmanlı’da köleler, yaptıkları işlere göre kabaca sınıflandırılabilir.

1. Saray ve Askeri Köleler (Kul Sistemi)

Bu, Osmanlı kölelik sisteminin belki de en “özgün” yanıydı.

• Yeniçeriler: Ordunun elit piyade birliği.
• Enderun: Saray okulunda eğitim görerek devletin üst düzey bürokrat ve yöneticileri olurlardı.

2. Ev ve Hizmet İşlerinde Çalışan Köleler

Şehirli elit ailelerin evlerinde, gündelik işlerde çalışan köleler yaygındı. Özellikle “cariye” olarak satın alınan kadın köleler, evin hanımına yardım eder, bazen de efendinin cariyesi olarak haremde yer alırdı.

3. Tarım ve Sanayi Köleleri

Büyük çiftliklerde veya madenlerde çalıştırılan kölelerin koşulları genellikle daha ağırdı. Ancak, Amerika’daki plantasyon köleliğinden temel bir farkı vardı: Bu köleler geniş çapta, sermaye ve yoğun bir üretimin tek dayanağı değillerdi.

Kölelikten İktidara: Osmanlı Tarihine Yön Veren Kökenli İsimler

Osmanlı’daki kölelik sisteminin en çarpıcı yanı, “kul sistemi” içinde yetenekli bireylere sunduğu sosyal hareketlilik imkanıydı. İşte bu sistemi simgeleyen en ünlü isimler:

Hürrem Sultan: Bir Cariyenin Osmanlı Hanedanına Damga Vuruşu

• Kökeni: Ruthenya (günümüz Ukrayna’sı) kökenli bir köle olarak İstanbul’a getirildi.
• Yükselişi: Zekası ve karizmasıyla Kanuni Sultan Süleyman’ın gönlünü kazandı. Geleneksel statüleri aşarak padişahla resmi nikahla evlenen ilk cariye oldu.
• Etkisi: Sadece padişahın eşi değil, aynı zamanda önemli bir diplomat ve hayırseverdi. Yaptırdığı külliyelerle İstanbul silüetine kalıcı bir katkı sağladı.

Sokollu Mehmed Paşa: Kölelikten Sadrazamlığa Yükselen Deha

• Kökeni: Bosnalı bir Hristiyan ailenin çocuğu olarak devşirme sistemiyle Osmanlı’ya getirildi.
• Yükselişi: Enderun Saray Okulu’ndaki üstün eğitiminin ardından zekası ve yeteneğiyle hızla yükseldi.
• Başarıları: Kanuni Sultan Süleyman, II. Selim ve III. Murat dönemlerinde tam 14 yıl sadrazamlık yaparak Osmanlı tarihinin en uzun süre görev yapan sadrazamlarından biri oldu. Çağının ötesindeki vizyoner projeleriyle tanınır.

Köprülü Mehmed Paşa: Osmanlı’ya Yön Veren Bir Ailenin Temelini Atmak

• Kökeni: Arnavut kökenli bir devşirmeydi.
• Yükselişi: Saraydaki çeşitli görevlerde gösterdiği başarılarla dikkat çekti.
• Başarıları ve Etkisi: IV. Mehmet döneminde sadrazam oldu. Kendisine olağanüstü yetkiler verilerek imparatorluğu toparlaması istendi. Aldığı radikal kararlarla devleti içinde bulunduğu krizden çıkardı ve arka arkaya sadrazam yetiştiren ünlü Köprülü Ailesi’nin kurucusu oldu.

Kul Hakkı: Şeriat ve Kanunnamelerde Kölelerin Statüsü

Osmanlı köleliğini anlamak için, onu çevreleyen hukuki çerçeveyi anlamak şarttır. İslam hukuku (şeriat) ve bunu tamamlayan padişah kanunnameleri, kölelere belirli haklar tanıyordu.

• Temel İhtiyaç Hakkı: Efendi, kölesinin yeme, içme, barınma ve giyinme gibi temel ihtiyaçlarını karşılamakla yükümlüydü.
• Dini Haklar: Kölelerin Müslüman olma ve ibadet etme hakları vardı.
• Mülk Edinme Hakkı: Köleler, efendilerinin izniyle kendi mülklerini edinebilir ve birikim yapabilirlerdi.
• Kötü Muameleye Karşı Koruma: Bir efendi, kölesine aşırı şiddet uygularsa yargılanır ve cezalandırılırdı.

Zincirleri Kırmak: Osmanlı’da Özgürlük Vaat Eden Yöntemler

Osmanlı kölelik sisteminin en dinamik yanı, kölelerin özgürlüklerini kazanma yollarının nispeten yaygın olmasıydı.

1. Para Karşılığı Azat (Mükâtebe): En yaygın yöntemdi. Köle ve efendi, bir özgürlük bedeli üzerinde anlaşır, köle bu parayı ödediğinde azat olurdu.
2. Şartlı Azat (Tadrîr): Efendi, bir vasiyetnamesinde, kendi ölümünden sonra kölesinin azat edilmesini şart koşabilirdi.
3. Gönüllü Azat: Efendinin, dini sevap kazanmak amacıyla kölesini bedelsiz olarak azat etmesi.
4. Ümmü’l-Veled Statüsü: Efendisinden çocuk doğuran bir cariye, efendisinin ölümüyle otomatik olarak özgür kalırdı.

Bir Kurumun Sonu: Osmanlı’da Köleliğin Tasfiyesi

19. yüzyıl, Osmanlı İmparatorluğu’nda köleliğin sorgulanmaya ve yasaklanmaya başlandığı dönemdir.

• Dış Baskılar: Özellikle İngiltere, köle ticaretini yasaklama konusunda büyük bir diplomatik çaba sarf etti.
• İç Reformlar (Tanzimat): Tanzimat Fermanı (1839) ile tüm Osmanlı tebaasının can ve mal güvenliğinin sağlanması, kölelik kurumunu zayıflatan fikirlerdi.
• Aşamalı Yasaklar: Önce, 1847’de İstanbul’daki köle pazarı kapatıldı. 1857’de, siyahi köle ticareti yasaklandı.
• Resmi Kaldırılış: Kölelik, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşuyla birlikte, 1924 Anayasası ve 1926 tarihli Türk Medeni Kanunu ile kesin olarak ve tamamen kaldırılmıştır.

Sonuç: Karmaşık Bir Tarihsel Olgu Olarak Osmanlı’da Kölelik

Osmanlı İmparatorluğu’ndaki kölelik, tek boyutlu bir zulüm hikayesi olarak okunamayacak kadar karmaşıktır. Bir yanda, insanlık dışı ticaret ve ağır çalışma şartları, diğer yanda kölelere tanınan yasal haklar, sosyal mobilite imkanları ve özgürlük yolları bu sistemin çok katmanlı doğasını ortaya koyar. Kölelik, Osmanlı toplumsal dokusuna derinden işlemiş bir kurumdu. Onu anlamak, yalnızca bir insanlık tarihi değil, aynı zamanda hukuk, ekonomi ve kültür tarihi okuması yapmayı gerektirir.

---

Kaynaklar ve Okuma Önerileri

1. Toledano, Ehud R. *Osmanlı Köle Ticareti ve Kaldırılması, 1840-1890*. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
2. Zilfi, Madeline C. *Osmanlı İmparatorluğu’nda Kölelik ve Kadınlar (1700-1840)*. Kitap Yayınevi.
3. İnalcık, Halil. *Osmanlı İmparatorluğu: Klasik Çağ (1300-1600).* Yapı Kredi Yayınları.
4. Farodhi, Suraiya. Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
5. “Kölelik” Maddesi, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı.
6. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
7. Alderson, A. D. Osmanlı Hanedanının Yapısı. İletişim Yayınları.