Anadolu’nun İlk Jeoloji Gözlemcisi: Strabon ve “Coğrafya” Adlı Eserinde Anadolu

Zamanda Yolculuğa Davet

Bugünün teknolojik imkanlarıyla, uydulardan kıtaların hareketini izleyip, sismik verilerle yerin derinliklerini analiz edebiliyoruz. Peki, bundan iki bin yıl önce, bir insan elindeki sınırlı araçlarla, sadece gözlem, sorgulama ve derleme yoluyla dünyayı, özellikle de karmaşık jeolojik yapısıyla Anadolu’yu anlamaya çalışsaydı ne olurdu? İşte Amasyalı Strabon (MÖ 64 – MS 24), tam da bu entelektüel macerayı gerçekleştiren, Anadolu’nun ilk sistematik jeoloji gözlemcisi olarak kabul edebileceğimiz bir coğrafyacı, tarihçi ve filozoftur.

Onun 17 ciltlik dev eseri “Geographika” (Coğrafya), sadece bir şehir ve nehir listesi değil, antik dünyanın canlı, nefes alan bir portresidir. Bu portrede, Anadolu coğrafyası en ince detaylarıyla resmedilmiştir. Strabon, dağların oluşumundan volkanik patlamalara, depremlerden akarsuların aşındırma gücüne, maden yataklarından kaplıcalara kadar bir dizi doğal olayı ve süreci, mitolojik anlatıların gölgesinden sıyrılarak, akılcı ve gözleme dayalı bir yaklaşımla ele almıştır. Bu makalede, Strabon’un yaşamı ve metodolojisinden yola çıkarak, “Coğrafya” adlı eserinde Anadolu’ya dair yaptığı jeolojik gözlemleri mercek altına alacağız. Onun, bugün “jeomorfoloji”, “tektonik”, “volkanoloji” ve “hidrojeoloji” başlıkları altında incelediğimiz olguları nasıl tarif ettiğini, hangi doğru tespitlerde bulunduğunu ve kaçınılmaz olarak döneminin bilgi sınırları içinde nasıl yorumladığını analiz edeceğiz. Strabon’u anlamak, sadece antik bir metni okumak değil, aynı zamanda Anadolu’nun jeolojik hafızasına açılan ilk ve en önemli kapılardan birinden içeri girmektir.

1. Bölüm: Strabon Kimdir? Coğrafyacıyı Anlamak

Strabon’un jeolojik gözlemlerinin derinliğini anlamak için öncelikle onun kim olduğunu, entelektuel birikimini ve eserini hangi amaçla kaleme aldığını kavramak gerekir.

1.1. Karadeniz’in Yerlisinden Roma Vatandaşına: Bir Ömür ve Seyahatler

Strabon, Anadolu’nun Karadeniz kıyılarında, Pontus bölgesindeki Amasia’da (günümüz Amasya’sı) varlıklı ve nüfuzlu bir ailede dünyaya geldi. Bu coğrafi köken, onun kaderini belirleyen unsurlardan biriydi. Amasia, aynı zamanda Pontus Krallığı’nın da başkentiydi ve genç Strabon, hem Helenistik kültürün hem de Anadolu’nun yerli geleneklerinin harmanlandığı bir ortamda büyüdü.

Sistemli bir eğitim aldı; dil, edebiyat, felsefe ve retorik öğrendi. En önemli hocaları arasında, dilbilgisi uzmanı Aristodemus ve dönemin önde gelen filozoflarından Tyrannion yer alıyordu. Ancak onun düşünce dünyasını en çok şekillendiren isim, Aristotelesçi geleneğin takipçisi olan Amisos’lu (Samsun) filozof Xenarkhos oldu. Aristoteles’in gözlem ve sınıflandırmaya dayalı bilimsel metodolojisi, Strabon’un tüm eserine temel oluşturacaktı.

Strabon, bir “okur-seyyah”tı (armchair traveller denemez, çünkü çok gezmiştir, ancak okumaları da en az gezileri kadar önemlidir). Kendi ifadelerinden, Batı’da İtalya ve Sicilya’dan, Doğu’da Ermenistan sınırlarına, Kuzey’de Karadeniz kıyılarından, Güney’de Mısır ve Etiyopya’ya kadar geniş bir coğrafyayı dolaştığını biliyoruz. Özellikle Mısır’da, İskenderiye Kütüphanesi’nin muazzam kaynaklarına erişimi olmuş, Nil Nehri’ni gözlemlemiş ve buradaki deneyimleri onun hidrojeoloji ve delta oluşumu hakkındaki fikirlerini zenginleştirmiştir.

1.2. “Coğrafya” (Geographika): Neden ve Nasıl?

Strabon, “Coğrafya”yı sadece akademik bir merakla yazmadı. Ona göre coğrafya, pratik bir bilimdi. Yeni genişleyen Roma İmparatorluğu’nun yönetici sınıfına, idare ettikleri topraklar ve halklar hakkında kapsamlı bir rehber sunmayı amaçlıyordu. Bu nedenle eser, sadece fiziki coğrafyayı değil, etnografya, tarih, siyaset ve ekonomi bilgilerini de içeriyordu.

Metodolojisinin temelinde iki sacayağı vardı:

1. Autopsia (Kendi Gözlemleri): Gördüğü, incelediği yerler hakkında birinci elden betimlemeler yapmak.
2. Historia (Araştırma/Kaynak Taraması): Daha önce yazılmış eserleri eleştirel bir süzgeçten geçirerek kullanmak. Homeros’tan Eratosthenes’e, Herodotos’tan Artemidorus’a kadar yüzlerce yazarın eserlerinden alıntılar yapar, onların doğru ve yanlışlarını tartışırdı.

Strabon, coğrafyayı felsefenin bir dalı olarak görüyordu. Ona göre, bir coğrafyacı sadece “nerede?” sorusuna değil, “neden orada?” ve “bu durum insanları nasıl etkiliyor?” sorularına da cevap aramalıydı. Bu bütüncül yaklaşım, onun jeolojik gözlemlerini de şekillendirmiştir.

2. Bölüm: Strabon’un Gözüyle Anadolu’nun Jeolojik Çehresi

Strabon’un “Coğrafya”sı, Anadolu’nun antik çağlardaki jeolojik dinamizminin en önemli tanığıdır. Onun gözlemlerini modern jeoloji başlıkları altında incelemek mümkündür.

2.1. Dağ Oluşumu (Orojenez) ve Tektonik

Strabon, Anadolu’nun dağlık yapısını son derece isabetli bir şekilde tanımlar. Ona göre, Anadolu bir yayla (plateau) görünümündedir ve bu yaylanın etrafı dağ sıralarıyla çevrilidir. Kuzeyde Karadeniz Dağları (Doğu Karadeniz’deki Scydises (Kaçkar) ve Moschicus (Canik) Dağları gibi), güneyde ise Toros Dağları’nı (Taurus) ana hatlarıyla tarif eder. Toroslar’ın, Likya’dan (güneybatı Anadolu) Kilikia’ya (güney Anadolu) ve hatta Suriye’ye kadar uzandığını, adeta Anadolu platosunu güneyden bir duvar gibi çevrelediğini belirtir.

Strabon’un dağ oluşumu hakkındaki fikirleri, döneminin en ileri görüşlerini yansıtır. Aristoteles’in etkisiyle, dağların yer kabuğunun büzüşmesi ve çatlaması sonucu oluştuğunu düşünüyordu. Ancak onun asıl değeri, bu teorik bilgiyi somut gözlemlerle birleştirmesidir. Örneğin, depremlerin dağ oluşumundaki rolünü sezmiştir. Anadolu’nun, özellikle Küçük Asya’nın batı kıyılarının (İonia, Karia, Lydia) sık sık depremlerle sarsıldığını ve bu depremlerin yeryüzünün şeklini değiştirdiğini kaydeder. Bugün biliyoruz ki Strabon, Afrika ve Avrasya levhalarının çarpışması sonucu oluşan Alp-Himalaya kuşağının batı uzantısı olan bu son derece aktif tektonik bölgeyi tarif etmekteydi.

2.2. Volkanizma ve Sıcak Su Kaynakları

Strabon’un jeolojiye belki de en çarpıcı katkısı volkanik olaylara dair gözlemleridir. Katakekaumene (Yanık Ülke) olarak adlandırdığı, Lidya ile Frigya sınırındaki (günümüz Kula, Manisa) bölgeyi ayrıntılı olarak anlatır. Buradaki siyah, çorak, lavlarla kaplı araziyi, sanki bir yangından çıkmış gibi tarif eder. Volkanik konileri ve bu bölgedeki taşların demir gibi ağır ve siyah olduğunu belirtir. Kula, dünyanın en genç volkanik arazilerinden biridir ve Strabon’un betimlemeleri, bu jeolojik mirası en net şekilde belgeleyen ilk kaynaktır.

Ancak onun volkanoloji alanındaki şaheseri, Kapadokya bölgesidir. Argaios Dağı (Erciyes Dağı) için “yüksek, zirvesi her zaman karla kaplı ve krater benzeri çukurları olan bir dağ” ifadesini kullanır. Erciyes’in yanı sıra, bugünkü Hasan Dağı’nı da volkanik bir dağ olarak tanımlar. Bu iki dev volkanın püskürttüğü lav ve küllerin soğumasıyla oluşan yumuşak tüf tabakasının, rüzgar ve su erozyonuyla aşınarak peri bacalarını oluşturduğunu bilmesi elbette mümkün değildi. Ancak, bölgenin volkanik karakterini ve bu volkanik malzemenin kolay kazılabildiğini, insanların da burada yeraltı şehirleri ve konutlar inşa ettiğini son derece doğru bir şekilde aktarır. Strabon, Kapadokya’nın jeolojik ve beşeri coğrafyası arasındaki ilişkiyi kuran ilk bilim insanıdır.

Volkanizmayla doğrudan bağlantılı olarak, sıcak su kaynakları (kaplıcalar) ve gayzerler onun ilgisini çekmiştir. Anadolu’nun dört bir yanındaki kaplıcalardan bahseder; Hierapolis (Pamukkale) bunların en meşhurudur. Pamukkale’deki traverten oluşumlarını, “suların aktığı yüzeylerin beyaz bir taş tabakasıyla kaplandığını” söyleyerek tarif eder. Suların şifalı olduğunu ve hem yerli halk hem de Romalılar tarafından kullanıldığını belirtir. Bu termal kaynakların, yeraltındaki “yanıcı maddelerin” (muhtemelen magmanın) suyu ısıttığı fikrini öne sürer ki bu, jeotermal enerjinin temel prensibine dair antikçağdaki belki de en isabetli tahmindir.

2.3. Nehirlerin Gücü: Aşındırma, Biriktirme ve Delta Oluşumu

Strabon, akarsuların yeryüzünü şekillendirmedeki gücünü kavrayan önemli bir gözlemcidir. Anadolu’nun nehirlerinin, dağlardan indikçe derin vadiler kazdığını ve alüvyonları denize taşıdığını fark etmiştir. En dikkat çekici gözlemi, Meandros (Büyük Menderes) Nehri üzerinedir. Bu nehrin, sürekli olarak kıvrıla kıvrıla (meandering terimi buradan gelir) aktığını ve taşıdığı alüvyonlarla denizi doldurarak kıyı çizgisini ilerlettiğini yazar. Öyle ki, bir zamanlar adalar olan bazı kara parçalarının, nehrin getirdiği alüvyonlarla ana karaya bağlandığını tespit eder. Bu, bir akarsuyun jeomorfolojik etkisine dair son derece ileri düzeyde bir gözlemdir.

Benzer şekilde, Kaïkos (Bakırçay), Hermos (Gediz) ve Kaystros (Küçük Menderes) nehirlerinin de ovalar oluşturduğunu ve limanları doldurduğunu kaydeder. Özellikle Ephesos (Efes) limanının, Kaystros Nehri’nin getirdiği alüvyonlar yüzünden sığlaştığını ve zamanla kullanılmaz hale geldiğini anlatır. Bu, tarihsel coğrafya ve jeoarkeoloji açısından paha biçilmez bir bilgidir.

2.4. Madenler ve Yeraltı Kaynakları

Strabon, Anadolu’nun zengin yeraltı kaynaklarını da eserinde detaylandırır. Coğrafyanın pratik faydasına olan inancıyla, bölgelerin ekonomik potansiyelini vurgular.

• Altın: Lydia’daki Paktolos (Sart Çayı) Nehri’nin efsanevi altın kumlarından bahseder. Ayrıca, Pontus bölgesindeki (Doğu Karadeniz) altın madenlerinden söz eder.
• Gümüş ve Kurşun: Atarneus (Dikili civarı) ve Andeira (Edremit Körfezi civarı) bölgelerindeki gümüş madenlerini anlatır.
• Demir ve Taş Ocakları: Kapadokya’da demir, Mysia’da (Balıkesir, Bursa çevresi) mermer ocakları gibi çeşitli taş ve maden yataklarından bahseder.
• Tuz: Tuz Gölü’nden (Tatta Gölü) ve kıyı şeridindeki tuzlalardan söz eder.

Bu kayıtlar, sadece antik madencilik ekonomisi hakkında değil, aynı zamanda Anadolu’nun jeolojik çeşitliliği hakkında da önemli ipuçları verir. Belirli madenlerin belirli kayaç türleri ve jeolojik formasyonlarla ilişkili olduğunu sezmiş görünmektedir.

3. Bölüm: Mitoloji ve Akıl Arasında Bir Köprü: Strabon’un Yorumları

Strabon’un eserini okurken, sürekli olarak iki dünya arasında gidip geldiğini hissederiz: bir yanda Homeros’un mitolojik, efsanevi dünyası, diğer yanda Aristoteles’in akılcı, gözlemsel dünyası. Strabon, Homeros’a büyük bir hayranlık duyar ve onu coğrafyanın ilk kurucusu olarak görür. Ancak, bir bilim insanı titizliğiyle, mitolojik anlatıları eleştirel bir gözle değerlendirir.

Örneğin, Çanakkale Boğazı’nın (Hellespontos) oluşumuyla ilgili mitolojik hikayeleri aktarır (Altın Post mitolojisi gibi), ancak bunların “şairane tasvirler” olduğunu ima eder. Asıl oluşum mekanizması olarak, Karadeniz (Pontos Euxeinos) ile Marmara Denizi (Propontis) arasındaki su alışverişine ve boğazın topoğrafik yapısına odaklanır.

Benzer şekilde, depremleri sadece Poseidon’un öfkesi olarak değil, doğal bir olgu olarak ele alır. Yanardağ patlamalarını, yeraltındaki rüzgarların ve yanıcı maddelerin (sülfür, kömür gibi) tutuşmasıyla açıklamaya çalışır. Bu açıklama modern plaka tektoniği ve magmatizma teorileriyle kıyaslandığında ilkeldir, ancak önemli olan, doğaüstü açıklamalar yerine doğal neden-sonuç ilişkileri arama çabasıdır. Strabon, bu yönüyle, Thales’ten beri süregelen Anadolu akılcılığının (logos) coğrafya ve jeoloji alanındaki en önemli temsilcisidir.

4. Bölüm: Strabon’un Mirası ve Modern Jeoloji Işığında Değerlendirmesi

Strabon’un jeolojik gözlemlerini modern bilimin ışığında değerlendirdiğimizde, hem hayranlık uyandıran isabetleri hem de kaçınılmaz yanılgıları görürüz.

Doğru Tespitler:

• Aktif Tektonik Bölge: Anadolu’nun, özellikle batısının deprem kuşağında olduğunu ve bu depremlerin yeryüzünü şekillendirdiğini doğru tespit etmiştir.
• Volkanik Yayılım: Kapadokya, Kula ve diğer volkanik bölgelerin karakterini doğru bir şekilde tanımlamıştır.
• Flüvyal Prosesler: Nehirlerin aşındırma, taşıma ve biriktirme gücünü, özellikle de Menderes nehirlerinin deltalaşma sürecini mükemmel bir şekilde gözlemlemiştir.
• Jeotermal Sistemler: Kaplıcaların, yeraltındaki ısı kaynaklarıyla bağlantılı olduğu fikrini ortaya atmıştır.
• Jeolojik Kontrol: İnsan yerleşimlerinin (yeraltı şehirleri, maden ocakları) jeolojik yapı tarafından nasıl kontrol edildiğini göstermiştir.

Sınırlılıklar ve Yanılgılar:

• Zaman Ölçeği: Strabon, jeolojik zamanın devasa ölçeğini (milyonlarca yıl) kavrayamamıştır. Olayları insan ömrü veya mitolojik zaman çizelgeleri içinde yorumlamıştır.
• İç Mekanizmalar: Dağ oluşumunun, volkanizmanın ve depremlerin altında yatan temel neden olan levha tektoniği teorisinden habersizdi. Açıklamaları yüzeyel ve bölgesel kalmıştır.
• Fosil Yorumu: Fosilleri, “taşlaşmış canlılar” olarak doğru yorumlayan bazı antik yazarların aksine, Strabon fosillerden pek bahsetmez veya onları mitolojik yaratıklarla ilişkilendirme eğilimindedir.

Buna rağmen, Strabon’un mirası muazzamdır. O, Anadolu’nun jeolojik kimliğini belgeleyen ilk büyük “doğa bilimci”dir. Onun eseri, hem Roma dönemi hem de sonrası için temel bir başvuru kaynağı olmuş, Bizans ve İslam coğrafyacıları tarafından kullanılmıştır. Bugün, jeologlar, tarihçiler ve arkeologlar, Anadolu’nun paleocoğrafyasını ve jeoarkeolojisini anlamak için hala Strabon’un sayfalarına başvurmaktadır.

Sonuç: Anadolu Taşrasının Kadim Sesi

Strabon, Amasia’nın yamaçlarından bakıp Anadolu’nun heybetli dağlarını, akan nehirlerini ve yanık topraklarını gözlemlediğinde, sadece bir coğrafyacı olarak çalışmıyordu. O, doğanın dilini çözmeye çalışan bir filozof, imparatorluğunun topoğrafyasını haritalandıran bir vatansever ve gördüklerini gelecek nesiller için kayda geçiren bir tarihçiydi.

“Coğrafya” adlı eseri, Anadolu’nun jeolojik mirasına dair yazılmış ilk ve en kapsamlı seyahatnamedir. Strabon, elinde çekici, mikroskobu veya uydu görüntüsü olmadan, sadece keskin gözleri, eleştirel aklı ve bitmek bilmeyen merakıyla, bu kadim toprakların jeolojik hikayesinin ilk taslağını kaleme aldı. Onun gözlemleri bize şunu hatırlatır: Bilim, en sofistike aletlerle başlamaz; doğaya dikkatle bakmak, doğru soruları sormak ve eldeki verileri akılcı bir şekilde yorumlamakla başlar.

Anadolu, Strabon’dan bu yana sayısız depremle sarsıldı, nehirler yeni topraklar biriktirdi, volkanlar sessizliğe gömüldü. Ama onun tarif ettiği o temel jeolojik çerçeve değişmedi. Strabon’u okumak, bu devingen toprakların derin zaman içindeki yolculuğuna tanıklık etmek ve Anadolu’nun ilk jeoloji gözlemcisinin zihninde bir gezintiye çıkmak demektir.

---

Kaynakça ve Okuma Önerileri

Strabon’un eserine ve onun jeolojik gözlemlerine dair daha derinlemesine bir çalışma yapmak isteyenler için aşağıdaki kaynaklar yol gösterici olacaktır:

A. Birincil Kaynaklar (Çeviriler):

1. Strabon, “Geographika: Antik Anadolu Coğrafyası” (Arkeoloji ve Sanat Yayınları): Prof. Dr. Adnan Pekman’ın titiz çevirisi. Anadolu ile ilgili kitapları (12-14. kitaplar) Türkçe olarak içerir. Başlangıç için en ideal kaynaktır.
2. Strabon, “The Geography of Strabo” (Loeb Classical Library, Harvard University Press): İngilizce çevirisiyle birlikte orijinal Yunanca metni de içeren, 8 ciltlik standart akademik baskı.
3. Strabon, “Coğrafya” (Türk Tarih Kurumu Yayınları): Daha eski bir çeviri olmakla birlikte, kütüphanelerde bulunabilir.

B. İkincil Kaynaklar (Analiz ve Yorumlar):

1. Dueck, Daniela. “Strabo of Amasia: A Greek Man of Letters in Augustan Rome” (Routledge): Strabon’un hayatı, entelektüel bağlamı ve edebi metodolojisi üzerine mükemmel bir çalışma.
2. Roller, Duane W. “A Historical and Topographical Guide to the Geography of Strabo” (Cambridge University Press): Strabon’un coğrafyasını modern haritalar ve açıklamalarla birlikte sunan kapsamlı bir rehber. Jeolojik gözlemlerin bağlamını anlamak için çok değerlidir.
3. Kaya, M. Ali (Ed.). “Antik Çağ’da Anadolu” (Bilgin Kültür Sanat Yayınları): Anadolu’nun antik coğrafyası ve tarihi üzerine makaleler içeren bu eserde, Strabon’a atıfta bulunan bölümler mevcuttur.
4. “Strabo’s Cultural Geography: The Making of a Kolossourgia” (Ed. Daniela Dueck ve diğerleri, Cambridge University Press): Strabon’un kültürel coğrafya anlayışını çeşitli yönleriyle ele alan akademik bir derleme.

C. Jeoloji ve Tarihsel Coğrafya Üzerine:

1. Şengör, A. M. Celal. “Yaşamın Evrimi Fikrinin Darwin Döneminin Sonuna Kadarki Kısa Tarihi” (İstanbul Teknik Üniversitesi): Prof. Dr. Şengör’ün diğer eserleri ve makaleleri, Anadolu’nun jeolojik evrimi ve bilim tarihi hakkında derin bilgiler sunar. Strabon’un gözlemlerini modern jeoloji ile karşılaştırmak için idealdir.
2. “Quaternary Environmental Change in the Eastern Mediterranean” (Ed. Warren J. Eastwood ve diğerleri): Bölgenin son jeolojik dönemdeki değişimini ele alan bu tür akademik kitaplar, Strabon’un tarif ettiği manzaranın nasıl oluştuğunu anlamamıza yardımcı olur.
3. Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Dergileri: “Arkeoloji ve Sanat”, “Actual Archaeology”, “TÜBA-AR” gibi dergilerde, Strabon’un bahsettiği antik kentlerin jeoarkeolojisi üzerine makaleler yayımlanmaktadır.

İnternet Kaynakları:

JSTOR, Academia.edu: “Strabo geology”, “Ancient geography”, “Katakekaumene” gibi anahtar kelimelerle yapılacak aramalar, konuyla ilgili güncel akademik makalelere ulaşma imkanı verir.

Perseus Digital Library (www.perseus.tufts.edu): Strabon’un “Geographika”sının İngilizce çevirisine ve Yunanca metnine ücretsiz olarak erişim sağlar.

Stanford Encyclopedia of Philosophy (plato.stanford.edu): Strabon maddesi ile onun felsefi arka planı hakkında güvenilir bilgi sunar.